استرس همراه همیشگی دنیای مدرن است. ما به دقت نمی دانیم که در دنیای پیشامدرن شدت استرس در انسانها چه میزان بود و چقدر زندگی آن مردمان را تحت تاثیر قرار می داد. ولی این را می دانیم که دنیای صنعتی – تکنولوژیک امروز ما در ایجاد و تشدید و طولانی کردن استرس برای بشر دست بسیار گشوده ای دارد. در سلسله نوشته هایی که خواهد آمد ، در چهار قسمت تلاش خواهم کرد توصیف مختصر ولی دقیقی از استرس ، عوامل ایجاد کننده آن ، نقش آن در بیماری ها و راههای کاهش و پدیریت آن را ارائه نمایم. در ابتدا ببینیم اصلا استرس را چگونه باید تعریف کرد.
استرس چیست؟
استرس از آن واژه ها است که وقتی از آنها صحبت می کنیم ظاهرا برای همه ما معنای کاملا روشنی دارد. ولی معمولا کمتر تعریف دقیقی از آن در ذهن ما هست. این واژه به فارسی فشار یا تنش ترجمه می شود ولی ، مانند بسیاری دیگر از واژه ها، مردم در زندگی هر روزه ترجیح می دهند خود لغت استرس را به کار گیرند. در گفتگوهای روزمره ، وقتی صحبت از «استرس» می کنیم منظور ما معمولا فشارهای زندگی است. وقتی می گوییم محیطی سرشار از تنش است غالبا مقصود آن است که در آن محیط عوامل اضطراب آفرین زیادی وجود دارد.
اما از نظر فنی ، استرس یک عامل موجود در محیط گفته نیست یلکه اتفاقی است که در بدن ما می‌افتد. استرس یک پاسخ جسمانی – روانی است که در بدن ما در واکنش به برخی محرک های محیطی رخ می دهد. این واکنش یک دفاع طبیعی است که نظام تکاملی در بدن جانوران، و نه فقط انسان ها ، قرار داده تا به کمک آن خود را در برابر خطر محافظت کنند. «پاسخ استرس» stress response همان واکنش «ستیز یا گریز» fight or flight است که در حیوانات نیز دیده می شود.
مراحل مختلف واکنش ستیز یا گریز
بدون آن که خیلی بخواهیم وارد جزئیات فیزیولوژیک بشویم ، خوب است بدانیم که پاسخ استرس شامل سه قسمت یا سه مرحله است که یکی پس از دیگری ظاهر می شوند:
- مرحله اول فاز عصبی (neural phase) است که ظرف چند ثانیه به کار می افتد و شامل تحریک اعصاب محیطی و سمپاتیک است. حاصل این مرحله حالت برانگیختگی ، انقباض عضلات و افزایش تعداد تنفس و ضربان قلب است.
- مرحله دوم فاز عصبی – ترشحی (neuroendocrine) است که به دنبال قسمت اول می آید و مشخصه آن ترشح آدرنالین و سایر هورمونهای مرتبط از قسمت مرکزی غده فوق کلیه است. کار این مرحله تحکیم و استقرار حالت برانگیختگی است. در پایان این مرحله است که پاسخ «ستیز یا گریز» تکمیل می شود و فرد آمادگی مقابله با خطر را دارد.
- مرحله سوم فاز ترشحی (endocrine) است. این مرحله دیرهنگام است و در حالات مزمن پاسخ استرس دیده می شود و مشخصه آن ترشح هورمون هایی مثل کورتیزول از غده فوق کلیه ، هورمون رشد از هیپوفیز و هورمون تیروئید است.
هرگاه حداقل قسمت اول و دوم تغییرات بالا برقرار بود می گوییم پاسخ استرس یا تنش در بدن وجود دارد. علائم آن هم علایم آشنایی هستند که همه ما در هنگام تنش تجربه کرده ایم:
- عضلات منقبض می شوند
- ضربان قلب و تعداد تنفس افزایش پیدا می کند
- بر دست ها و پیشانی قطرات عرق می نشیند
- ما در حالتی بر انگیخته و برافروخته و گوش به زنگ قرار می گیریم ، انگار دلواپس خطری هستیم.
مرحله اول و دوم مربوط به تنش حاد هستند. اگر عامل تنش آفرین به طور طولانی در محیط وجود داشته باشد مرحله سوم واکنش استرس را نیز خواهیم دید.
پس عوامل محیطی چه؟
آن چه را که منجر به این پاسخ می شود عامل «تنش زا» یا stressor می نامیم. پس وقتی می گوییم در محیطی «تنش» زیاد است در واقع منظور آن است که عوامل تنش زا stressor در آن محیط به میزان زیاد یا مدت طولانی وجود دارند که به طور مداوم باعث بروز پاسخ استرس در ما می شوند. عوامل تنش زا متنوع هستند ولی شکل فیزیولوژیک این پاسخ تقریبا همیشه یکسان است.
فایده این واکنش برای چیست؟
پاسخ استرس در زمانی که خطر فیزیکی حاد بالقوه یا بالفعل وجود دارد بسیار مفید ، محافظت کننده و نجات بخش است. تغییرات ناشی از این واکنش به ما امکان عمل سریع ، مبارزه با عامل خطر و یا گریز از محل هلاک را می دهد. حتی در موارد چالش های غیر فیزیکی کوتاه مدت، مثل دادن یک امتحان یا تمام کردن یک پروژه، این پاسخ می تواند مثل یک موتور محرک ما را در جهت دلخواه حرکت دهد. پژوهش نشان می دهد که در چنین شرایطی، میزان طبیعی پاسخ استرس توانایی ها و قابلیت های فرد را افزایش می دهد.
استرس هم خوب و بد دارد!
آن چه ذکر شد در واقع «استرس خوب» است. چرا که به ما کمک می‌کند که در برابر عوامل خطرناک محیطی خودمان را حفظ کنیم و پاسخ مناسب بدهیم. اما نوع بد آن را هم داریم. مشکل از آنجا شروع می شود که همین واکنش یا با شدت بسیار زیاد اتفاق بیفتد و یا آن که مزمن و طولانی شود. آنگاه است که پاسخ استرس می تواند بیماری زا باشد. تنش بیش از اندازه و یا مزمن همان «استرس بد» است که مخل سلامت و آرامش و احساس well-being است. این که میزان استرس بیشتر از چه اندازه ای زیاد تلقی می شود یا از چه مدتی بیشتر اگر طول بکشد مضرات آن آشکار می شود به عوامل متعددی در هرکس بستگی دارد و از فردی به فرد دیگر متفاوت است.
آیا استرس فقط شامل تغییرات جسمانی است؟
استرس فقط یک پاسخ جسمانی نیست. هر پاسخ استرس در واقع با یک هیجان emotion شروع می شود. این هیجان می تواند ترس ، اضطراب ، خشم و یا حتی احساس بیزاری باشد. هریک از این حالات هیجانی می تواند آبشار پاسخ ستیز یا گریز از یک مرحله به مرحله دیگر به راه اندازد. نکته مهم آن است که خود پاسخ های عصبی و هورمونی در استرس ، به نوبه خود ، هیجانهایی مثل ترس و اضطراب و خشم را تشدید و تحریک می کنند.
پاسخ استرس یک پاسخ جسمانی – روانی و نمونه آشکار تاثیر متقابل ذهن و بدن بر هم است. در واقع با فهمیدن جنبه های مختلف پاسخ استرس ما توانسته ایم به یکی از مکانیسم های مهم تاثیر عوامل ذهنی و روانشناختی بر ایجاد گروه بزرگی از بیماری ها پی ببریم. از همین رو است که درمانهای مبتنی بر کاهش نمش می توانند نقش مهمی در برگرداندن افراد به حالت سلامتی بازی کنند. در قسمت آینده درباره عوامل ایجاد کننده تنش سخن خواهیم گفت.